ЕТИМ ХАҚҚИН ЕГАНЛАРГА

Мудом бўлсин қўлларинг узун,
Оёқларинг кетмасин тойиб.
Кўзларинг хеч бўлмасин маҳзун,
Кундан-кунга кетавер бойиб.

Сен уйғонганингда қуёш аллақачон ҳовли адоғидаги тутнинг шохлари орасидан мўралаб турар, фарахбахш, осуда ёз тонгининг мусаффо ҳавоси дарахтлар соясини ҳали ҳам тарк этмаган; сен кеча қандай етган бўлсанг сўрида ўша ҳолатда юз тубан тушиб ухлаб қолган эдинг; сенинг бутун вужудинг кечаги ичкиликнинг асоратидан қақшаб оғрирди, кўнглинг айниб, томоғинг қуруқшиб қолганди - сен кеча уйга қай ҳолатда келганингни ҳам яхши эслолмадинг, улфатларинг сени машинага ўтирғизиб юборишганди. Эсингда, фақат машинанинг тез юрганидан гувиллаган товуши ҳамда сенга номаълум бўлган қандайдир лойсувоқ уйлар ва жинкўчаларгина сақланиб қолганди. Бошқасини эслолмасдинг. Тўшак боитб кетиб, елкаларинг уюшиб қолганди. Ўрнингдан туриб, хотининг уч кунча бурун ҳали отасиникига кетмасдан олиб келган бир шиша қатиқни музхона бурчагидан топиб олиб ичганингдан кейин кўнглинг айнигани бир оз босилди, ўзингни бардам сеза бошладинг.

Эътиборингизга ҳавола этилаётган ҳикоясида ёзувчи ўлим жазосига ҳукм этилганларнинг қатлгача кечиришган кечинмалари, суд, ўлим, тақдир ва эркинлик борасидаги тушунчаларнинг маҳкумлар онгида касб этган моҳияти ҳаққоний тасвирланган. Кутилмаган якун эса муаллифнинг нафақат бадиий маҳоратини, балки энг оғир жазо — Инсонни Борлиқ билан боғлаб турувчи жамики ришталарини узиб юборишини, орада ўтиб бўлмас ғов пайдо қилишини кучли мантиқ билан далиллай олганини кўрсатади.

Бизни саройдай кенг ёп-ёруғ хонага итариб киритиб юборишди. Ёруғдан кўзлар қамашиб кетди, мен кўзларимни юмдим. Бир лаҳзадан сўнг назарим столга, стол ортида аллақандай қоғозларни варақлаб ўтирган фуқаро кийимидаги тўрт кимсага тушди. Бошқа маҳбуслар бир четда тўда бўлиб туришарди. Биз хонани оралаб ўтиб, уларга қўшилдик. Кўпчилигини мен танирдим, қолганлари, афтидан муҳожирлар эди. Олдда бошлари думалоқ, бир-бирига ўхшаб кетадиган икки нафар малла соч туришарди: франтсузлар бўлса керак, деб ўйладим. Бўйи паканароғи дам-бадам шимини юлқиб қўяди – асабийлашаётир.

Адабиёт олийгоҳининг бир талабаси сифатида дарсликка киритилган шоир ва ёзувчилардан ўзгасини танимайдиган ёки асарнинг пишиқлигини бестселлерлик меъзони билан ўлчайдиган ҳамкурс тенгқурларим борлиги шахсан мени қўрқувга солади. Бу адабиётшунос сифатида омма билан шоирлар орасида кўприк бўлолишига кўзим етмаганидан эмас, ҳеч қурса ўқитувчи бўлиб борган даргоҳидаги болакайларда худди ўзларидаги каби савиянинг шаклланишида сабаб бўлишига нисбатан қўрқув. Тўғри, бир вақтнинг ўзида ҳаммада адабий савияни шаклланириш имконсиз. Лекин, бўлар-бўлмас ёзмалар бизни тобора чалғитиб ётган бир вақтда пухта намуналарни атрофга  кенгрооқ таништириб борсак, ҳеч бўлмаса ўша муаммога зарба беришни бошлаган чиқармиз. Қуйида ана шу мақсадда ёзилган фикрлар.

Адабиёт яшаса – миллат яшар!
Абдулҳамид Чўлпон

АДАБИЁТ – НЕ ДЕМАК?

Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм.

Туркий халқлар адабиёти тарихида биринчилардан бўлиб насрда ривоятлардан ҳикоят, ҳикоятлардан қисса яратишни бошлаб берган Носириддин Бурҳониддин ўғли Рабғузийнинг “Қиссаси Рабғузий” китобида баён этиладики, Одам алайҳиссаломга Ҳақ субҳанаҳу таолло ўз руҳидан пуфлаб жон ато этар экан, жон бурун бўшлиғига кирди ва Одам сафийуллоҳ аксирдилар ҳамда Аллоҳнинг изни-иродаси ила “Алҳамдулиллаҳ” лафзини айтдилар. Бу инсоният тарихидаги илк СЎЗ эди. Ва шу илк СЎЗ яратганга ҳамд айтиш билан бошланганлиги инсониятга тил-забон аввало Ўзига ибодат қилиши учун берилганлигини англатади.

Доим бир нарсани ўйлайман, одам боласи фаришта бўлолмайди. Демак, у расмлар кўргазмасига кириб борганда ўзининг кечинмаларини ёки ўз дидага хос расмни қидиради, кафега кириб борганда бегона таомни буюрмайди. Ўзига таниш бўлган маҳсулотлардан тайёрланган егулик айтади. Бозордан ҳам ўз эҳтиёжига қараб, харид қилади. Хўш, халқ ижодкордан нимани кутади?
Очиғини айтганда, бугунги адабий жараён ҳаволаниб кетди. Ким одамларга тушунарсиз руҳда ёзса, ўшанинг ошиғи олчи бўладигандек кайфият пайдо бўлмоқда.

Мени эсламоқчи бўлсангиз агар,
Илк бора учрашган тонгларни эсланг!
Юракни ситратган масжид азони,
Черков қўнғироғи бонгларни эсланг!

Чинакам ижодкорнинг бир феъли, жунуни бўладики, ҳар доим ҳам уларни назоратда тутиб туриб бўлмайди. Ижодкордан оддий одамлардан кутиладиганларни кутиш, таъбир жоиз бўлса, бичилган қулнинг оила қуриб фарзандли бўлишини кутишдек гап. Ахир, ижодкорнинг ана ўша жунуни туфайли ҳам сиз яхши қўшиқларга, эсда қоладиган ҳикояларга, саҳна асарларию бошқа санъат неъматларига эга бўласиз, унутманг! Сиз ёддан айтиб юрадиган шеърни туғиб берган ана ўша жунун, кези келганда, сиз кўниккан доиралардан чиқиб, кўнглингизни қаттиқ оғритиши мумкин. Зеро, яратувчи ва бузувчи кучнинг манбаи кўпинча бир бўлади... 

Сен менсиз кетасан ўша жойларга,
Бунда қайғуришлар соғинчлар бекор.
Менчи чарчамайман кетингдан қувиб,
Узун кипригимга тўпланади қор.

Уммон мовий қум саҳросига ўхшарди. Ҳарбий хизматни ўтаб бўлган Сарбон уйига қайтаётганди. Чодирли ҳарбий машина аскарларни темир йўл вокзалигача келтириб қўйди. Ёш командир аскарларнинг йўл чипталарини текшириб кўргач, «Энди озодсиз, истаган ерингизга кетишингиз мумкин», қабилида уларга қўл силкиди. Барча ўз поездини изларди. Бокугача поезд бормасди. Шу сабаб Сарбон аввал шимол шаҳарларидан бирига бориб, кейин самолётда уйига учмоқчи эди. Унинг поезди ярим тунда йўлга чиқаркан.
Беш-олти соат вақти бор. Аслида бу бегона, совуқ шаҳарда беш соат у ёқда турсин, беш дақиқа ҳам қолишни истамасди. Аскар дўстлари бир-бирлари билан хайрлашдилар. Уларнинг кўпчилиги яқин атрофдаги шаҳар-қишлоқларда яшовчи руслар эди. Сарбон охирги қуролдош биродари билан хайрлашиб, чамадонини вокзалнинг юкхонасига топширди. Сўнгра қор уюмларини бир-бир босиб, уммон сари юрди.