Бугун итингни отди, балки эртага сени ҳам отар, бунақа юмшоқкўнгил бўлиш ярамайди. Уни талтайтирма, унинг қилган иши сенинг мулкингга нисбатан очиқ-ойдин қуролли тажовуздир. Тонг саҳарда бориб керакли жойга шикоят қил. Ўшанда кўрасан, сенга қанақа ёлворишини” — деган эди оқсоқол. Яна оқсоқолнинг айтишича, бировнинг мулкига тажовуз қилишнинг жазоси ўта оғир эмиш. Бунинг устига қуролли бўлса, янаям оғирмиш. Тўппончасини олиб қўйишар, итнинг пулини тўлатишар, камида уч йилга қамоққа тиқиб қўйишлариям мумкинмиш…

Бу воқеани менга саҳна рассоми Плаудис ҳикоя қилиб берганди. Шуни ҳам айтишим керакки, Плаудис бутун Ригага донғи кетган сузувчи. Одамларнинг гапларига қараганда, агар кайфияти яхши бўлса, унинг Киш кўлидан сузиб ўтиши ҳеч гап эмас, албатта, бунинг учун кўл қалин муз қатлами билан қопланмаган бўлиши лозим. Ҳатто кунларнинг бирида у бутун Рига қўлтиғидан сузиб ўтганмиш; бунинг учун Салацгривадан Энгурега қадар сузиб борган. Шунисиям борки, Плаудис у ёққа қулоч ёйиб сузган бўлса, қайтишда чалқанчасига сузган. Ўзим ҳам унинг Лангстиню кўли бўйлаб доира ясаб сузганлигига гувоҳ бўлганман. Ўшанда у шунақа кибру ҳаво билан сузгандики, бу спортчининг олдида киноҳужжатчи Ансис Эпнерс унга микрофон тутганича, олдинда сузиб борар (у марафончилар билан шунга ўхшаш фильм яратганмиш), Плаудиснинг сузиш инсон саломатлиги учун нечоғли аҳамиятга молик эканлиги тўғрисидаги бебаҳо сўзларини кино тасмасига муҳрларди. Бироқ мен нима сабабдан ҳадеб Плаудис тўғрисида сўзламоқдаман, ахир гап унинг ҳақида эмас, балки жавон хусусида бориши керак-ку?!

Ҳамиша қовоғидан қор ёғиб турадиган профессор бир гала ассистенту талабаларини эргаштирганича шитоб билан палатага кириб келди. У шу ердаги кўз касалликлари клиникасининг мудири бўлиб, ниҳоятда қаттиққўл, қўрс, тунд ва совуқ одам бўлгани учун олимдан кўра кўпроқ биринчи жақон уруши пайтидаги генералларга ўхшаб кетарди. Фақат шогирдлари билан ассистентларгина эмас, балки яқин ошна-оғайнилари ҳам ундан ҳайиқиб туришарди, кўз кўзга тушган маҳалда иложи борича тезроқ жуфтакни ростлаб қолиш пайида бўлишарди. Аслида у бир талай ихтиролару илмий асарларнинг муаллифи, қатор-қатор тиббий ва илмий жамиятларга сайланган олим, хуллас, тиббиёт оламида донг таратган зўр мутахассис эди. Шунга кўра, ҳаммалари унинг ҳурматини бажо келтириб юришарди.

Биз турадиган қизлар ётоқхонасига йигит зотини яқин йўлатишмайди. Мабодо, бирор қизни чақириш керак бўлса, шу ерда турадиганлардан бирига хона рақами ва чақирилувчининг исми айтилса бас. Юқорига кўтарилган талаба чақирувчининг эшигини қоқиб ўтирмайди, даҳлиздан чақириб қўя қолади.
Ҳар қалай бизнинг ётоқхонада азалдан қоида шу. Фақат баъзи-баъзида бу қоида бузилиб туради. Агар пастдан кимнидир чақириб қолишса, ётоқхонанинг ҳар бешала қаватига бу овоз эшитилиши табиий.
Ётоқхонанинг ҳаёти жуда ғалати эди. Ҳар кечқурун кимнидир, нимагадир пастга чақиришса, ҳаммамизнинг юрагимиз дукиллаб турарди. Пастга чақирилган, ҳовлида бир-бирининг пинжига кириб пичирлашиб турганларга ҳасад билан қарардик. Уларнинг исмларини билмасак-да, юзлари бизга яхши таниш эди. Кимни, қачон, қайси хонадан чақиришларигача билардик. Фалончи қачон қарама ётоқхонанинг тагида куймаланиб юради. Пистончини эса, биров йўқлаб келмайди.

Туннинг нариги бошидан келарди. Олдинига оҳиста-оҳиста ҳаракатланиб, кўрсаткич бармоқларини ерга нуқир, аммо кейинроқ булутлар оҳ чекканларидан сўнг қадамларини тезлаштирардилар. Энди тарновнинг ихтиёри ўзида эмасди. Овозини баралла қўйганича вой-войлаб йиғлар, нола қилар, унинг овози икки табақали эшикларнинг тирқишидан ичкарига кириб келарди.
Хона қоронғулик бағрига ғарқ бўлган эди. Фақатгина қора тутун босган йигирма шамли чироқ оғзидек жудаям кичкина бир сариқ нур шифтнинг бир бурчагини ёритиб турарди. Аммо чироқнинг керосини тугаганидан сўнг биргина ёруғлик гули ҳам бир-икки қанот қоқди-ю, тўкилиб тушди.
Энди фақатгина қоронғулик бағрида ёмғирнинг, кекса, ўрта ёш ва ёшгина аёллар ва қизнинг – кампирнинг, Азизахонимнинг ҳамда Маржонанинг пишиллаб нафас олганлари овози чиқарди.

— Ҳамонки комиссар Бартошек ҳақида гап очилган экан, — деди пан Кратохвил, — унинг бошидан кечган, аммо матбуотда унча ёритилмаган бир воқеа эсимга тушиб кетди; мен чақалоқ воқеасини айтмоқчиман. Хуллас, воқеа бундай бўлган эди. Бир куни полиция маҳкамасига, комиссар Бартошекнинг олдига бир жувон зор қақшаб йиғлаганча кириб келди. Бу аёл давлат амлоклари бошқармасида маслаҳатчи бўлиб ишловчи пан Ланданинг хотини эди. Жувоннинг кўзлари жиққа ёш, энтикиб-энтикиб нафас оларди. Кўп йиғлаганидан қовоқлари шишиб кетган, яноқларида хол-хол доғлар пайдо бўлган эди. Бартошекнинг аёлга раҳми келади ва бу қари бўйдоқ полиция амалдорига хос усулда баҳолиқудрат унга тасалли бера бошлайди:
— Қўйинг, бўлди, нима, эрингиз каллангизни олармиди, азбаройи худо? Ҳали ухлаб турсин, апоқ-чапоқ бўлиб кетасизлар: мабодо яна ғалва кўтарадиган бўлса, ёнингизга пан Гохманни қўшиб юбораман, бир зумда эрингизнинг эсини киритиб қўяди. Энди, ўзингиз ҳам, тасаддуқ, эрингизнинг рашкини келтирадиган иш қилманг-да!

Сен уйғонганингда қуёш аллақачон ҳовли адоғидаги тутнинг шохлари орасидан мўралаб турар, фарахбахш, осуда ёз тонгининг мусаффо ҳавоси дарахтлар соясини ҳали ҳам тарк этмаган; сен кеча қандай етган бўлсанг сўрида ўша ҳолатда юз тубан тушиб ухлаб қолган эдинг; сенинг бутун вужудинг кечаги ичкиликнинг асоратидан қақшаб оғрирди, кўнглинг айниб, томоғинг қуруқшиб қолганди - сен кеча уйга қай ҳолатда келганингни ҳам яхши эслолмадинг, улфатларинг сени машинага ўтирғизиб юборишганди. Эсингда, фақат машинанинг тез юрганидан гувиллаган товуши ҳамда сенга номаълум бўлган қандайдир лойсувоқ уйлар ва жинкўчаларгина сақланиб қолганди. Бошқасини эслолмасдинг. Тўшак боитб кетиб, елкаларинг уюшиб қолганди. Ўрнингдан туриб, хотининг уч кунча бурун ҳали отасиникига кетмасдан олиб келган бир шиша қатиқни музхона бурчагидан топиб олиб ичганингдан кейин кўнглинг айнигани бир оз босилди, ўзингни бардам сеза бошладинг.

Эътиборингизга ҳавола этилаётган ҳикоясида ёзувчи ўлим жазосига ҳукм этилганларнинг қатлгача кечиришган кечинмалари, суд, ўлим, тақдир ва эркинлик борасидаги тушунчаларнинг маҳкумлар онгида касб этган моҳияти ҳаққоний тасвирланган. Кутилмаган якун эса муаллифнинг нафақат бадиий маҳоратини, балки энг оғир жазо — Инсонни Борлиқ билан боғлаб турувчи жамики ришталарини узиб юборишини, орада ўтиб бўлмас ғов пайдо қилишини кучли мантиқ билан далиллай олганини кўрсатади.

Бизни саройдай кенг ёп-ёруғ хонага итариб киритиб юборишди. Ёруғдан кўзлар қамашиб кетди, мен кўзларимни юмдим. Бир лаҳзадан сўнг назарим столга, стол ортида аллақандай қоғозларни варақлаб ўтирган фуқаро кийимидаги тўрт кимсага тушди. Бошқа маҳбуслар бир четда тўда бўлиб туришарди. Биз хонани оралаб ўтиб, уларга қўшилдик. Кўпчилигини мен танирдим, қолганлари, афтидан муҳожирлар эди. Олдда бошлари думалоқ, бир-бирига ўхшаб кетадиган икки нафар малла соч туришарди: франтсузлар бўлса керак, деб ўйладим. Бўйи паканароғи дам-бадам шимини юлқиб қўяди – асабийлашаётир.

Ўша куни Ҳалима шифохонадаги узун курсиларда дугоналари билан қалдирғочлардай тизилишиб ўтиришганди. Мурод бир тўда йигитлар билан аллақаёқдан келаверди. Ҳаммасининг думоғи чоғ.

Осмон узилиб ерга тушмади. Ер чаппа айланмади. Бўрон кўтарилмади. Оламни ларзага солиб, момоқалдироқ қарсилламади. Чақмоқ чақмади. Жала қуймади. Фақат Ҳалима – миқтигина, чайир, кўзлари шўхчан, қорачадан келган, истараси иссиқ қиз ўтирган жойида – доим китобларда ёзилганидек – қотиб қолганди. Гўё елкасида бир ботмон тош. Ҳайрат тўла қоп-қора қорачиқлари кенгайиб кетгандай.
— Ана, сенинг йигитинг! – деди қизлардан бири.

Қизлар кулиб юборишди, чунки Мурод Ҳалиманинг ҳеч қанақа «йигити» эмас, уч ярим ойдан бери шифохонада баравар ётишса-да, ҳали бирон марта юзма-юз дуч келишмаганди.

Бу ривоятни бувимнинг тиззасига ўтириб тинг­лаганман. Нақл қилишларича, араб саҳрола­ри­дан бирида оқ “кулоҳ”ли баланд бир қоя бор эмиш. Узоқдан қараганда, у бошига оқ рўмол ўраб олган қора кийимли гўзал қизни эслатармиш. У қора от­нинг белига миниб, бир оз олдинга энгашганича елиб бораётганга ўхшармиш. Гўзал от устида бораркан, кўзларини бекитаёзган рўмолини бир қўли билан нари суриб, ортига ташвишли нигоҳ ташлаётир… Яқинлашиб борганингиз сари қиздан ному нишон қолмасмиш, қаршингизда виқор-ла ўшшайиб турган улкан қоядан бўлак…
Йўқ, бу воқеани менга эски хотираларим эмас, айнан кўзларим эслатди, кўзларим…