— Қирққа кириб қолдингиз, ахир,— деди зарда билан хотиним.— Бундоқ ўзингиз ҳақида ўйлаб, чекишни ташласангиз бўларди. Бу зарарли-ку!..— Шундай деб тўнғиллаганча ёнбошга ўгирилиб олди.
Қанча вақт ўтганийкин? Аввал стулга ястаниб ўтирдим-да, оёғимни дераза токчасига узатдим. Кейин газетани очдим — қачон, қай тарзда мизғий қолибман? ЁЗНИ бетоқатлик билан кута-кута тоқатимиз тоқ бўлганди, худди мазах қилгандай эрталаб яна ҳаво айниди-қолди.
— Йўқ, жонгинам! Шунчаки совқотибман. Оёғимни ушлагин, нақ муз-а. Совқотдим!
Хотиним ухлолмай, у ёқдан-бу ёққа ағдарилганидан пружиналар ғижирларди. У жаҳл билан тескари қараб, деворга ўгирилиб ғужанак бўлиб ётиб олганди.
— Совқотдим, музлаб қолдиммиш, вой, тавба-ей! Тамакининг касофатимасми? Ҳаммаси, ер юткур, чекишдан! Ўзингизни ҳалиям ёш, деб ўйлаяпсиз, чоғи… Тортишмай қўя қолинг!

Мен отамни жуда кам билардим, уни кўрганимга жуда анча вақт бўлган, шунинг учун ҳам у яхши одам бўлганмиди ёки жуда ёмонмиди, тайин-тахсирли бирор нарса дейишим қийин. Болаликда ҳамма отасини телбаларча ва ҳаттоки кўр-кўрона севади. Мен ҳам отамни жон-дилимдан яхши кўрардим. У вақтда биз яхши яшар эдик — отам молия бўлимида хизмат қиларди. Кечқурунлари онам дастурхонни айвондаги столга тузарди. Бу ердан худди бутун шаҳар оёғимиз остига ястанганга ўхшаб туюларди. Отам дилкаш, паст овозда қўшиқ айтарди. Онам қўли қалтираганча ароқ қуярди. Ароқ кашта тикилган дастурхонга тўкилар, шунда отам онамнинг қўполлигидан хахолаб куларди.

Отам уйни, яни онамни ҳамда иккита боласини ташлаб кетганида мен етти ёшда эдим. Мен бу вақтда мактабга қатнардим. Куз кунларидан бирида боғчада биз тўрт киши бўлиб — Гулсефи хонимнинг ўғли, Дога, Ремзи ва мен — ошиқ ўйнаётгандик, отам келиб қолди. У тош тўсиқ ортидаги анор дарахти остида турганча бизнинг ўйинимизни кузатарди. Дога иккаламиз уришиб қолдик. У менинг учта ошиғимни олиб қўйганди. Отам тўсиқдан боғга сакраб тушиб, бизнинг олдимизга келди. Жаҳлдан кўкариб, одобсизларча сўкинардим. Агар ёнимда отам бўлмаганда, Дога таъзиримни бериб қўйиши турган гап эди.

Шу кунларда Монте Мариодаги овчилар емакхонасига қайтиб бораман, фақат бу сафар ёлғиз эмас, дўстларим билан қайтаман, улар одатдагидек якшанба куни аккордеон чалишади, рақсга тушишга қиз топилмаса, бир-бирлари билан ҳам тушишаверади. У ёққа ёлғиз боришга журъатим етмайди. Баъзан тунлари тушимга емакхона, дарахтлар орасидаги столлар устига тушаётган илиқ май ёмғири, қовоғи солиқ дарахтлар, уларнинг тепасидаги булутлар ва узоқ-узоқлардан кўринаётган Рим манзараси кирарди. Тушимда емакхона хўжайинининг овози чалингандек бўлар, худди ўша тонгдагидек ертўладан “Дирче! Дирче!” деган жаҳлдор товуш эшитиларди. Дирче менга ишора қилади-да, пастга, ертўлага қараб зинапояда тапиллаб тушиб кетади.

Мен барвақт уйғонаман. Ҳали тонг отмаган. Кўзимни очмасдан, яна уйқунинг теран тубига ғарқ бўлгим келади, аммо уриниш беҳуда. Худди қандайдир қайғули ва ночор кўринишдаги қирғоққа келиб қолгандек бўламан, бамисли алағ-чалағ туш кўраётганга ўхшайман. Энг яхшиси, чироқни ёқиб, китоб ўқиш – боши-кети йўқ хаёлларимнинг ҳар тарафга адашиб-улоқиб кетишига йўл қўймайди. Лекин қаттиқ чарчаганим сабабли, ёрқин хотиралар уммони сари сузаман. Баъзан уларга шунчалик берилиб кетаманки, ҳатто хаёлни воқеликдан ажратолмай қоламан. Мудраб ётганим ёки идроким етмаётганидан эмас, йўқ, уйқу аралаш хотиралар гирдобига тушиб қолганим учун – бошқа сабаби йўқ. Беихтиёр илгаригидек ўнг томонга қўйилган ёстиғинг тарафга ўгириламан ва мен томонга қараб қолган жонсиз юзингга тикилиб қоламан, очиқ кўзларинг, сокин, лекин ҳар қандай ифода тарк этган маънисиз қиёфангга ва охирги нафасинг чиққунига қадар жонинг мутлақо азоб чекмагани, сўнгги лаҳзаларда ҳеч қандай қўрқув, ваҳима қийноққа солмаганидан огоҳ қилгандек ёзилган, очиқ ҳолича қолган кафтларингга кўзим тушади. Сенга узоқ тикилиб, муздек қўлларингни қўлларимга олиб, юзингни титраб-қақшаб силаб чиққандан кейин гўё соҳилда осуда дам олаётгандек ўрнимизда ётганингни сезиб қоламан, мени эса – ҳали тирик эканим учун – ўз ихтиёримсиз, розилигимсиз, аллақандай тезоб сув оқими оқизиб кетарди. Сен энди тоабад яшамайсан, мен эса бор-йўғи тирик бўлганим учун ҳали бирмунча вақт ҳаёт кечирсам керак. Ўлим бир-биримиздан умрбод жудо қилди.

Оҳангдор ҳуштак овози – тонгнинг илк даракчиси эди. Йўқ, уни ташқаридан ҳеч ким чалмади. Телефон дарак берди шу овоз билан. Кимдандир телефон қўнғироғи эмас, ҳақиқатан ҳам дарак – СМС хабар келганди. Кеча, уйқуга ётишдан олдинги каби. Йўқ, ҳар кеча уйқуга ётишдан олдинги каби. Ҳар тонгдаги каби…
Солиҳа кўзини очар-очмас, қўли билан пайпаслаб телефонини топди. Ҳақиқатан ҳали кўзларини очиб улгурмасдан лабига табассум инди. Тонгги биринчи табассуми. Ҳар тонгдаги табассуми каби…
Пирпиратиб очиш ҳалиям уйқусираб турган кўз­ларига малол келди, лекин бу Солиҳага малол келмади. У муштоқлик билан, гарчи ҳар тонг уни шу хабар уйғотса ҳам, муштоқлик билан пичирлаб ўқий бошлади:
“Уйғонинг, азизам! Қуёш деразангизни тақил­лат­япди. Аслида тақиллатаётган у эмас, мен! Нур юзингизни силаяптими? У ҳам – мен…”
Солиҳа ростдан ҳам у тургани каби, тонг ёруғини ҳовучлаб тутаётган деразага қараб қўйди, нур силаётган юзига кафтини қўйди. Ширин энтикиб қўйди:
“Мунча ҳам яхшисиз! – хаёллари ҳам сармаст эди унинг. – Мен энг бахтли одамман! Чунки дунёдаги энг яхши одам мени севади. Мен ҳам…”

Ниҳоят, ижтимоий фанлар магистри Нисор Ҳасан Козимий иш топди.
Унинг бу хабарни эшитганига уч кун бўлди. Шу кунгача онаси қўни-қўшнилардан бир эмас, бир неча бор “қуллуқ бўлсин”ни эшитиб улгурди. Бугун эса эски ишхонаси қаҳвахонасида кузатув кечаси бўлди. Кетишидан олдин у ўзи ўтирган хонадаги стол, стул, деворларни қўли билан сийпалаётиб ҳўнграб юборди. Худди ота уйини тарк этаётган келиндек дилгир бўлиб, дўстлари билан хонасидан чиқди. Кейин хайр-хўшлашиб, уйига кетди.
У оҳиста-оҳиста қадам ташлаб, уй томон кетиб борар эди. Оёқлари бу йўлни минг марта ўлчаб чиққан бўлса, ажаб эмас: Кришна Нагар коллежидан қаҳвахонага, қаҳвахонадан яна ортга. Ҳар бир дарахт, ҳар бир устун, ҳар бир муюлиш унга қадрдон. Эртадан эса янги ҳаёт, янги йўллар ва янги одамлар унинг ҳаётига кириб келади.
У бирдан ўйланиб қолди – шаҳардан иш топмаган бўлса, нима бўпти? Ахир ҳақиқий Покистон, бу – бошдан-оёқ қишлоқ-ку?! Мамлакатни тараққий эттириш учун, энг аввало, ишни қишлоқдан бошлаш керак-ку.

Элёрга сафарга жўнашини айтишди. Қаерга денг? Ойтўғонга! У Ойтўғонни эсладию кўз ўнгидан қадрдон қишлоқнинг ширин-шарбатли боғлари, қадди дол, уззукун елкасидан кетмон тушмайдиган Хонимқул ота, қалбига битмас армон ташлаб кетган Гулсун ўтди.
Ойтўғон дашт бағридан узилган парча ер. Саҳро кўксидаги бу мўъжаз маскан атрофга хуш ҳидлар сочади. Ҳамма Ойтўғонга интилади. Барча унга талпинади.

Ўшанда Элёр институтни тугаллаган йигирма уч ёшли йигит эди. Уни қурилишда илиқ кутиб олишди. Раҳбари тўғри сўз, дангалчи экан. Элёр билан кўришгач, жилмайиб деди:
— Бу ер шамолнинг уяси, қиши ўта аёзли. Чидолмассиз.
— Қани бироз ишлаб кўрайлик-чи, — деди Элёр одоб сақлаб. — Қолганини вақт кўрсатади.

Яхшигина изғирин, юрганда баҳарнав, бетни ялайди, фақат қулоқни жиз-жиз ўради, лекин бир жойда турганда этакдан кириб, баданни дилдиратади, ёқадан худди оқаётгандек қуйилади - бўйнимни қисиб олганман, анчадан бери турганимдан елкам қўнишибқотиб, худди бир умр шундай бўйнимни қисиб яшаб келаётгандекман, хаёлимга минг хил умидсиз ўйлар келади, минг тўққиз юз саксон иккинчи йилнинг ноябри, бўлмаса, университетни нуқул «аъло«га битирганман, ўн йилдан бери Тошкентдаман, лекин бор пулим чўнтагимда, боргунимча йўлкирага етади холос, мендан олти ёш кичкина Эшназар боя ўзининг «Жигули»сида Жонбойдан қайтди, мен йўлдан ўтган машинага сарғаяман, бу ёғи буюқ, қаҳратон қиш, кўклам сира келмайдиган, кунлар энди илимайди.

Ўша қотиллик юз берган куни Сантьяго Насар, тонгги кемада келаётган епископ ҳазратга пешвоз чиқиш ниятида, эрталабки соат беш яримда уйғонди. Уйғонишдан аввал туш кўрди: анжирзордан ўтиб бораётганмиш, севалаб оҳиста ёмғир ёғаётганмиш, мана шундай хушсаодат рўё муддатида у бирмунча ўзини бахтиёр ҳис қилди, аммо кўзини очиб, бошига бехосдан қуш ахлати сочилгандай, таъби тирриқ бўлди. Орадан йигирма етти йил ўтгач, унинг онаси Пласида Линеро ўша машъум ва мусибатли душанбани батафсил хотирларкан: «У тушида кўпинча дарахтларни кўрарди», деди менга. «Ўлимидан бир ҳафта олдин ҳам туш кўрганди, айтишича, якка ўзи кўрғошин қоғоздан ясалган самолётда учганмиш, учоқ бодомзорлар аро парвоз қилармишу қанотлари бирортаям дарахтга урилмасмиш», қўшиб қўйди у яна. Пласида Линеро ўзгалар тушига дарров таъбир айтгувчи, муаббирликда устаси фаранг аёл эди, лекин у ўз ўғлининг қандайдир дарахтларга боғлиқ тушларида ҳам, ўлдирилган куни ва ундан бир ҳафта аввал кўрган тушида хам ҳеч бир ёмон аломатни сезмаганди.